Đoàn già làng Tây Nguyên chụp ảnh lưu niệm trên chuyến tàu ra thăm các chiến sĩ Hải quân canh giữ Trường Sa.

Dưới sự tác động của những biến chuyển xã hội, các cộng đồng dân tộc thiểu số tại chỗ ở Tây Nguyên đang biến đổi theo xu hướng hiện đại hóa. Tuy nhiên, trong buôn làng vẫn còn có già làng - người hiểu biết luật tục, có khả năng vận dụng linh hoạt luật tục với từng vụ việc cụ thể.

Người có uy tín trong cộng đồng dân tộc thiểu số được xác định là người có đủ các điều kiện như: thực sự được đồng bào dân tộc thiểu số tín nhiệm do có vị trí xã hội hoặc kiến thức nhất định về một hay nhiều lĩnh vực, có điều kiện kinh tế ổn định, có cách ứng xử, giải quyết tốt các mối quan hệ trong gia đình, cộng đồng và xã hội; có mối liên hệ chặt chẽ và ảnh hưởng với cộng đồng, thường được bà con tìm đến bày tỏ tâm tư, nguyện vọng, tranh thủ ý kiến giải quyết các vấn đề; và có khả năng tác động, chi phối, tập hợp được bà con ở những phạm vi nhất định bằng lời nói, qua hành động hoặc bằng những quy ước của phong tục, tập quán dân tộc.

Như vậy, già làng, trưởng bản và người có uy tín là 3 “thiết chế” khác nhau. Già làng hiện nay được xác định là người cao tuổi, có nhiều kinh nghiệm, được trọng vọng ở vùng dân tộc thiểu số. Trưởng bản là người đứng đầu đơn vị dân cư (buôn, làng, bản, phum, sóc), được cộng đồng dân cư bầu ra, được bổ nhiệm bởi chính quyền. Người có uy tín có thể là già làng, trưởng bản, cũng có thể không nằm trong số đó, mà đặc trưng của nó là có quyền uy nhất định đối với nhân dân, có tiếng nói trọng lượng đối với nhân dân.

Hiện nay, tại các tỉnh Tây Nguyên có 8.113 người có uy tín trong cộng đồng người dân tộc thiểu số, trong đó nhiều nhất là ở tỉnh Đắk Lắk (2.750 người). Những người có uy tín đã phát huy tốt vai trò của mình trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc nói chung và trong phong trào toàn dân bảo vệ an ninh trật tự nói riêng. Trong những năm qua, người có uy tín ở tỉnh Đắk Lắk đã tích cực vận động nhân dân giao nộp hơn 4.000 vũ khí quân dụng, súng tự chế, tham gia giúp đỡ, quản lý và giáo dục cho hơn 2.000 đối tượng theo Fulrô đã bị xử lý, trên 3.000 thanh niên chậm tiến và nhiều đối tượng đã trở thành người tốt, có ích cho xã hội. Người có uy tín ở các tỉnh như Gia Lai, Kon Tum, Đắk Nông, Lâm Đồng cũng đã tích cực tham gia nắm tình hình phát hiện và tố giác tội phạm, vận động số đối tượng vi phạm ra kiểm điểm trước dân; tham gia giải quyết hàng nghìn vụ việc gây rối trật tự công cộng, tranh chấp, khiếu kiện trong nội bộ nhân dân; cảm hóa giáo dục hàng trăm đối tượng lầm lỗi trở thành người có ích cho cộng đồng và xã hội… Trong đó, vai trò của các già làng luôn được nhấn mạnh: tham gia các tổ chức tự quản về an ninh trật tự ở cơ sở và trực tiếp tham gia giải quyết các vụ việc phức tạp về an ninh trật tự; tuyên truyền vận động nhân dân không tham gia hoặc tiếp tay cho kẻ xấu lợi dụng sự cả tin của đồng bào, tích cực tham gia bảo vệ an ninh trật tự địa phương, đầu tư, sản xuất, canh tác trên diện tích đất đai của các hộ gia đình có đất sát biên giới.

Nhìn từ phía chính quyền, phần lớn cán bộ chính quyền địa phương tôn trọng vai trò của già làng tham gia vào hòa giải các vụ việc có liên quan tại cộng đồng cũng như nhhận thức rõ uy tín của già làng ở Tây Nguyên có ảnh hưởng rất lớn đến cộng đồng buôn, thôn. Già làng không chỉ được xem như là một trong những nhân tố tích cực tham gia công tác xóa đói, giảm nghèo, điều tiết cộng đồng mà còn là những người có uy tín trong công tác vận động nhân dân thực hiện tốt các chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước. Để giữ gìn an ninh trật tự trên địa bàn thì vai trò của già làng, người uy tín trong cộng đồng dân cư thể hiện rất rõ trong việc giáo dục ý thức chấp hành pháp luật của người dân.

Tuy nhiên, một biểu hiện rất rõ tại các cộng đồng là tiếng nói của già làng ngày càng ít có hiệu lực, đặc biệt đối với người trẻ. Và già làng thường không thực hiện việc vận động, thuyết phục một mình mà phối hợp với các tổ chức chính trị đoàn thể cấp thôn buôn trong việc giải quyết các công việc có liên quan. Đồng thời, khi các tín ngưỡng bản địa có xu hướng thay đổi cả về tính chất lẫn quy mô, vai trò tâm linh của già làng cũng dần mờ nhạt. Có thể, đây là chỉ báo cho thấy, nội lực của cộng đồng không còn đủ để hình thành nên các nhân tố đóng vai trò hướng đạo cộng đồng.

Thế thì, điều gì là điều quan trọng nhất cần xác lập trong điều kiện buôn làng đang trong quá trình hiện đại hóa? Có lẽ, một già làng – người đại diện cho sự khôn ngoan của buôn làng ngày nay không chỉ là người am hiểu luật tục và có khả năng “thương lượng” với các lực lượng siêu nhiên như trong xã hội cổ truyền mà cần có “năng lực thị trường”, biết tiếng Việt, hiểu về luật pháp để có thể cho dân làng những lời khuyên lúc khó khăn về kinh tế, khi cần tư vấn trong mâu thuẫn, tranh chấp, hay khuyên bảo người trẻ chăm chỉ học hành, làm việc.