Trong quá trình lãnh đạo đất nước, Đảng và Nhà nước ta đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách, pháp luật nhằm phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa, bảo đảm thực hiện quyền làm chủ của nhân dân, nhất là từ Đại hội lần thứ IX của Đảng (năm 2001), dân chủ được xác định là một phần mục tiêu của công cuộc đổi mới: “Dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”.

Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XI (năm 2011) khẳng định: “Xây dựng xã hội dân chủ, kỷ cương, đồng thuận, công bằng, văn minh”(1). Trong điều kiện xây dựng, hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, các định chế dân chủ đại diện và trực tiếp ở nước ta từng bước được thiết lập nhằm thực hiện và phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa, trước tiên ở cơ sở.

Quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân được xác định ngày càng đầy đủ hơn. Hiến pháp năm 2013 và hệ thống pháp luật Việt Nam khẳng định rõ các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật; gắn quyền công dân với nghĩa vụ và trách nhiệm đối với xã hội. Ý thức về quyền và nghĩa vụ công dân, năng lực làm chủ, tham gia quản lý xã hội của nhân dân, ý thức về dân chủ trong xã hội được nâng lên. Việc thực hiện các Quy chế Dân chủ ở cơ sở và Pháp lệnh thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn (năm 2007) có bước tiến bộ nhất định. Quyền làm chủ của nhân dân được phát huy tốt hơn trong các lĩnh vực của đời sống xã hội bằng dân chủ trực tiếp và dân chủ đại diện, cơ bản trong lĩnh vực chính trị và kinh tế. Nhiều cấp ủy đảng, chính quyền đã lắng nghe, tăng cường tiếp xúc, đối thoại với nhân dân, tôn trọng các loại ý kiến khác nhau của nhân dân.

Tuy nhiên, trong dự thảo Văn kiện trình Đại hội XII của Đảng cũng nhận định rằng nhận thức về dân chủ trong một bộ phận cán bộ, đảng viên và nhân dân còn hạn chế; tình trạng tách rời, thậm chí đối lập giữa dân chủ và kỷ cương pháp luật trong xây dựng và thực hiện dân chủ còn diễn ra ở nhiều nơi. Quyền làm chủ của nhân dân trên nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, còn bị vi phạm; việc thực hiện dân chủ còn bị hạn chế hoặc mang tính hình thức; thậm chí có tình trạng lợi dụng dân chủ để gây chia rẽ, làm mất đoàn kết nội bộ, gây rối, ảnh hưởng đến an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội.

Tính dân chủ và pháp quyền, trách nhiệm giải trình của các cấp chính quyền chưa được quy định một cách rõ ràng; vẫn còn tình trạng nhũng nhiễu, tiêu cực, oan, sai, tồn đọng án, bỏ lọt tội phạm. Công tác phòng, chống tham nhũng, lãng phí trong các cơ quan nhà nước, trong đội ngũ cán bộ, công chức chưa đạt yêu cầu đề ra. Tham nhũng, lãng phí vẫn còn nghiêm trọng.

Những hạn chế, khuyết điểm nêu trên bắt nguồn từ công tác xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa vẫn là vấn đề mới đối với nước ta; sự phân định vai trò lãnh đạo của Đảng với vai trò quản lý, điều hành của Nhà nước còn những nội dung chưa rõ; phương thức và cơ chế lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước ở các cấp còn nhiều điểm chưa được chế định rõ và phù hợp với nguyên tắc của nhà nước pháp quyền. Hệ thống pháp luật, cơ chế, quy chế, tổ chức và các điều kiện để thực thi dân chủ, quyền làm chủ của nhân dân còn thiếu và chưa đồng bộ. Không ít cấp ủy đảng, cơ quan nhà nước, cán bộ, đảng viên chưa là tấm gương về phát huy dân chủ trong xã hội.

Phương hướng chung trong việc tiếp tục xây dựng, hoàn thiện dân chủ đại diện, về cơ bản là phải gắn với việc thực hiện, phát huy dân chủ trực tiếp, tức là tăng cường được sự tham gia trực tiếp của người dân vào các công việc của nhà nước và xã hội. Muốn vậy, trước tiên phải phát triển, hoàn thiện được các định chế dân chủ đại diện.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, việc thực hiện, phát huy dân chủ trực tiếp là cực kỳ khó khăn, nếu trước tiên không có cải cách trong các thể chế dân chủ đại diện, nhất là ở cấp thấp nhất, để xây dựng lòng tin của người dân đối với các cơ quan nhà nước và đội ngũ cán bộ, công chức. Từ đó, làm cho các cơ quan đại diện của nhà nước trở nên có trách nhiệm giải trình hơn, minh bạch hơn; còn các công dân thì được tập dượt và làm quen với các kỹ năng thực hiện dân chủ và mối tương tác giữa nhà nước với công dân cũng được vận hành theo hướng dân chủ. Như vậy, việc thực hiện, phát huy dân chủ đại diện là tiền đề thiết yếu của việc thực hiện, phát huy dân chủ trực tiếp nói riêng, dân chủ nói chung.

Ở nước ta, dân chủ đại diện thể hiện ở quyền của công dân được bầu chọn ba loại đại biểu:

- Đại biểu địa phương - trưởng thôn ở vùng nông thôn và tổ trưởng dân phố ở vùng đô thị - các chức danh này bắt đầu được bầu từ năm 1998 là thời điểm mà bầu cử địa phương được đẩy mạnh thông qua việc ban hành chính sách của Đảng, các Nghị định của Chính phủ, sau đó là Pháp lệnh thực hiện dân chủ ở cơ sở của Ủy ban Thường vụ Quốc hội.

- Công dân bầu các uỷ viên của Hội đồng nhân dân ở các cấp hành chính tỉnh, huyện, xã theo chu kỳ năm năm một lần.

- Công dân trực tiếp bầu chọn các đại biểu tham gia Quốc hội, cũng năm năm một lần.

Như vậy, dân chủ đại diện - Representative Democrac (hay dân chủ gián tiếp - Indirect Democracy) - là hình thức tham gia quản lý nhà nước thông qua các đại diện được bầu cử. Dân chủ đại diện thể hiện thông qua các cuộc bầu cử định kỳ để lựa chọn các đại biểu thay mặt cho cử tri trong việc thực hiện các chức năng hoạch định chính sách, quản lý nhà nước và xã hội. Do đó, cần thực hiện đầy đủ quyền đề cử, ứng cử và bầu cử của người dân trong việc lựa chọn đại diện để hành động vì lợi ích của mình. Việc lựa chọn được thể chế hóa và thực hiện bằng các cuộc bầu cử được tiến hành định kỳ dưới hình thức bỏ phiếu kín, và tất cả mọi công dân trưởng thành đều có quyền bầu cử.

Thông qua các quá trình đó, bảo đảm để người dân tham gia ở tất cả các khâu của quá trình đưa ra những quyết định liên quan đến lợi ích, cuộc sống của họ, từ nêu sáng kiến, tham gia thảo luận, tranh luận đến giám sát quá trình thực hiện một cách minh bạch. Cũng qua đó, có thể làm giảm thiểu tối đa tình trạng xuyên tạc và nhiễu thông tin bởi các trang mạng hay tin đồn thất thiệt.

Điều kiện để hiện thực hóa phương hướng trên, trước hết phải bảo đảm phát huy dân chủ trong Đảng với tư cách là hạt nhân để phát huy đầy đủ dân chủ trong xã hội. Đẩy mạnh dân chủ hóa xã hội để phát huy quyền làm chủ của nhân dân, tăng cường vai trò chủ động, sáng tạo của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân. Tổ chức thực hiện tốt Quy chế giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội; Quy định về việc Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội và nhân dân góp ý xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền; Quy định về giám sát đảng viên là cán bộ thuộc diện Bộ Chính trị, Ban Bí thư quản lý và các quy định, quy chế khác.

Phát huy dân chủ phải đi liền với tăng cường pháp chế, đề cao trách nhiệm công dân, giữ vững kỷ luật, kỷ cương và đề cao đạo đức xã hội. Phê phán những biểu hiện dân chủ cực đoan, dân chủ hình thức. Xử lý nghiêm những hành vi lợi dụng dân chủ để làm mất an ninh chính trị, trật tự, an toàn xã hội và những hành vi vi phạm quyền dân chủ và quyền làm chủ của nhân dân.

Thực hiện các nhiệm vụ nêu trên đòi hỏi phải tiếp tục đổi mới bộ máy của Đảng và hệ thống chính trị theo hướng tinh gọn, nâng cao hiệu lực, hiệu quả lãnh đạo, chỉ đạo, điều hành. Đổi mới, kiện toàn tổ chức bộ máy nhà nước gắn với hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ, nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức; xác định rõ quan hệ giữa tập thể lãnh đạo với cá nhân phụ trách; quyền hạn đi đôi với trách nhiệm và đề cao trách nhiệm của người đứng đầu. Đặc biệt, phải hoàn thiện và thực hiện nghiêm cơ chế kiểm soát quyền lực, ngăn ngừa sự lạm quyền, vi phạm kỷ luật, kỷ cương. Nghiên cứu thực hiện thí điểm hợp nhất một số cơ quan Đảng và Nhà nước tương đồng về chức năng, nhiệm vụ.

Tiếp tục đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng về công tác dân vận trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Đội ngũ cán bộ, đảng viên phải thật sự tin dân, trọng dân, gần dân, hiểu dân, học dân, dựa vào dân, có trách nhiệm với dân; giải quyết kịp thời, có hiệu quả những bức xúc, những kiến nghị chính đáng và khiếu nại, tố cáo của công dân. Tiếp tục thể chế hóa, cụ thể hóa mối quan hệ "Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, nhân dân làm chủ", nhất là nội dung nhân dân làm chủ và phương châm "Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, giám sát". Nên coi đây là giải pháp có tính đột phá, nhằm đẩy mạnh việc hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa theo quy định của Hiến pháp năm 2013.

Cuộc bầu cử đại biểu Quốc hội khóa XIV và Hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ 2016-2021 đang đến gần. Đây là cơ hội để nhân dân thực hiện quyền làm chủ của mình thông qua việc lựa chọn, bầu ra những người tiêu biểu, có đức, có tài, xứng đáng đại diện cho nhân dân tại Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp. Đây cũng là dịp để tiếp tục xây dựng, củng cố và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, nền dân chủ xã hội chủ nghĩa. Việc lựa chọn, bầu ra những người tiêu biểu về đức, tài, xứng đáng đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân trong Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp nhiệm kỳ mới được xác định là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của toàn Đảng, toàn dân, toàn quân.

Trong quá trình tổ chức bầu cử, việc lựa chọn, giới thiệu người ứng cử và việc tự ứng cử đại biểu Quốc hội, đại biểu Hội đồng nhân dân, cũng như việc tổ chức hiệp thương giới thiệu người ra ứng cử đại biểu Quốc hội, đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp bảo đảm theo đúng quy định của Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân và hướng dẫn của các cơ quan Trung ương có thẩm quyền chính là thiết thực phát huy nền dân chủ đại diện, quyền làm chủ của nhân dân trong công tác bầu cử; bảo đảm các điều kiện thuận lợi để mọi công dân thực hiện đầy đủ quyền ứng cử, bầu cử theo quy định của pháp luật.

Nhà nước ta được tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật, quản lý xã hội bằng Hiến pháp và pháp luật, thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ. Dân chủ đại diện là cơ chế hình thành nên các cơ quan quyền lực nhà nước từ trung ương đến địa phương. Phân định rõ vai trò và hoàn thiện cơ chế giải quyết tốt mối quan hệ giữa nhà nước và thị trường là điều kiện pháp lý nền tảng cho việc thực hiện và phát huy dân chủ đại diện và dân chủ xã hội chủ nghĩa nói chung, ở nước ta./.

-------------------------------------------------------

Chú thích:

(1) Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb.CTQG, Hà Nội, tr.104.

Nguồn: tapchicongsan.org.vn, ngày 25/3/2016