Lai Châu là một tỉnh miền núi, biên giới phía Tây Bắc của Tổ quốc, với dân số trên 45 vạn người, gồm 20 dân tộc cùng sinh sống, dân tộc thiểu số chiếm 84%, trong đó đồng bào dân tộc Mông có 18.797 hộ, 105.505 khẩu, chiếm 24% dân số toàn tỉnh, sinh sống ở 67/108 xã, phường, thị trấn, phân bố ở 8 huyện, thành phố; trong đó có 7/67 xã có 100% đồng bào dân tộc Mông sinh sống; riêng huyện Than Uyên có gần 8.000 người, tập trung đông nhất ở 8 xã, với 22 bản.
Trong quá trình tồn tại và phát triển, đồng bào dân tộc Mông cùng với các dân tộc khác trong tỉnh đã có nhiều đóng góp quan trọng trong lịch sử xây dựng và phát triển của tỉnh. Tuy nhiên, địa bàn cư trú của đồng bào dân tộc Mông chủ yếu là ở vùng núi cao, vùng sâu, vùng xa, biên giới, đời sống còn nhiều khó khăn, trình độ dân trí thấp, đạo Tin lành phát triển, tập tục lạc hậu vẫn tồn tại; cùng với sự hội nhập, phát triển của đất nước trên các lĩnh vực, bản sắc văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Mông cũng bị ảnh hưởng, mai một.
Những năm gần đây, thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; việc bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp, xây dựng nếp sống mới trong đồng bào các dân tộc thiểu số ở Lai Châu nói chung và đồng bào dân tộc Mông nói riêng được đẩy mạnh và đạt nhiều kết quả tích cực. Nhiều lễ hội truyền thống của đồng bào dân tộc Mông được khôi phục, phát triển như: Lễ hội Gầu Tào; Ngày hội văn hóa dân tộc đồng loạt tổ chức tại các địa phương trong tỉnh dịp Tết độc lập 2/9 hàng năm; nhiều bản người Mông xây dựng bản văn hóa, phát triển du lịch cộng đồng, xây dựng bản người Mông thực hiện 3 không “không ma túy, không tệ nạn, không truyền đạo trái phép”; các hoạt động dân vận trong vận động đồng bào xóa bỏ tập tục lạc hậu... Cùng với các hoạt động cụ thể kể trên, việc triển khai xây dựng nếp sống văn hóa mới trên các lĩnh vực của đời sống trong cộng đồng người dân tộc Mông tại huyện Than Uyên là toàn diện về nội dung với những kết quả tích cực, góp phần xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở.
Năm 2018, huyện tổ chức triển khai thí điểm tại 6 bản với gần 500 hộ cùng thực hiện nội dung “Cam kết thực hiện nếp sống văn hóa mới của dân tộc Mông” với 8 việc phải làm và 8 việc không nên làm, rút gọn trọng tâm là “5 việc phải làm, 5 việc không làm”, tập trung vào xây dựng đoàn kết thôn bản và trong cộng đồng các dân tộc, thực hiện văn hóa trong việc cưới, việc tang, lễ hội, sinh con, chăm sóc sức khỏe, bài trừ, xóa bỏ các tập tục lạc hậu trong đời sống sinh hoạt hàng ngày, trong việc cưới, việc tang, không di cư tự do, không vi phạm tệ nạn xã hội, không theo đạo trái pháp luật... với nội dung cụ thể và những cách làm mới. Có thể nói, nếp sống văn hóa mới trong đồng bào dân tộc Mông hiểu đơn giản là phát huy những giá trị truyền thống văn hóa tốt đẹp, tiến bộ, bài trừ, xóa bỏ những tập tục lạc hậu, ngăn chặn những nguy cơ dẫn tới mai một truyền thống văn hóa. Nội dung của cam kết được bàn bạc, thảo luận dựa trên quy ước, hương ước hiện hành của các thôn bản, phù hợp với truyền thống, phong tục, tập quán và bản sắc văn hóa của dân tộc Mông, phù hợp với quy định của pháp luật, với sự tham gia tích cực của cán bộ huyện, xã, bản là người Mông nên rất phù hợp với thực tiễn và có tính khả thi. Việc triển khai thí điểm tập trung ở 1 xã với 6 bản có đông đồng bào Mông và được tổ chức thống nhất, đồng bộ đến từng hộ dân; được cấp ủy, chính quyền, đoàn thể ở xã, bản làm tốt công tác tuyên truyền, vận động và tổ chức ký cam kết, thực hiện; phát huy vai trò của người đứng đầu trong các chi bộ, chính quyền, MTTQ, đoàn thể ở xã, bản, trưởng dòng họ và người có uy tín trong bản. Đồng hành cùng với các xã, bản, huyện đã in Bản cam kết trên giấy màu đẹp, khổ rộng, đóng khung, gửi đến từng hộ dân và được treo trang trọng trong từng nhà; tặng khèn Mông cho từng bản và tổ chức dạy thổi khèn cho những người tiêu biểu của bản làm nòng cốt trong việc truyền dạy, phát huy tiếng khèn Mông trong sinh hoạt văn hóa hàng ngày; xây dựng băng đĩa hình về đời sống văn hóa mới của người Mông làm tài liệu tuyên truyền tại các bản; đầu tư xây dựng nhà văn hóa bản, triển khai các hoạt động truyền thông, thông tin cơ sở...
Sau một năm thực hiện thí điểm, nhận thức của nhân dân về việc xây dựng và thực hiện nếp sống văn hóa mới trong đồng bào dân tộc Mông là cần thiết và ý nghĩa, đại đa số đồng bào Mông của các xã đồng tình với nội dung cam kết; tích cực vận động anh em, dòng họ thực hiện, tạo ra một sự thay đổi rõ nét, tiến bộ trong đời sống sinh hoạt của nhân dân. Trong quá trình chỉ đạo, huyện tiếp tục lắng nghe, tiếp thu ý kiến và hoàn thiện bản cam kết.
Để tạo sự đồng thuận, thống nhất cao trong công tác tổ chức triển khai, thực hiện, huyện đã tổ chức Hội nghị bàn, thống nhất việc triển khai thực hiện nếp sống văn hóa mới trong đồng bào dân tộc Mông trên địa bàn huyện với sự tham gia của các đồng chí trong Ban chỉ đạo công tác tôn giáo các xã; bí thư, phó bí thư, chủ tịch UBND xã, chủ tịch MTTQ các xã; Bí thư chi bộ, trưởng bản, trưởng ban công tác mặt trận các bản; chi hội trưởng hội Phụ nữ, hội Nông dân, bí thư Đoàn thanh niên, công an viên, già làng, trưởng dòng họ, người có uy tín của các bản; đại diện lãnh đạo Ban Dân vận Tỉnh ủy, lãnh đạo huyện ủy, UBND huyện và các phòng ban chuyên môn, đoàn thể huyện cùng tham dự. Trên tinh thần thực hiện dân chủ, cởi mở, các đại biểu từ các xã, bản được chủ động phát biểu ý kiến thảo luận tập trung vào đánh giá những điểm tốt, hiệu quả từ việc thí điểm, những ưu điểm của bản cam kết; đồng thời cũng chia sẻ những khó khăn trong tổ chức thực hiện và những đề xuất, kiến nghị với huyện cần tập trung lãnh đạo, chỉ đạo trong thời gian tới. Từ kết quả tích cực được sau 1 năm thí điểm và với quyết tâm cao cùng sự đồng thuận, thống nhất của nhân dân, huyện đã triển khai nhân rộng việc xây dựng nếp sống văn hóa mới trong đồng bào dân tộc Mông trên địa bàn toàn huyện.
Có thể nói, bản cam kết xây dựng nếp sống văn hóa mới trong đồng bào dân tộc Mông với “5 việc phải làm - 5 việc không làm” rất dễ hiểu, dễ nhớ; nhưng để thực hiện tốt đòi hỏi cần có một quyết tâm của cấp ủy, chính quyền, hệ thống chính trị từ huyện đến xã, bản trong công tác lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức thực hiện; quan trọng hơn cả là sự đồng thuận, thống nhất cao của các hộ đồng bào Mông của huyện; đồng thời phải có những giải pháp, cách làm sáng tạo từ cơ sở, gắn với công tác tuyên truyền, vận động thường xuyên, liên tục kết hợp với biểu dương, khen thưởng kịp thời những hộ gia đình, những bản thực hiện tốt. Thực hiện xây dựng nếp sống văn hóa mới trong đồng bào dân tộc Mông sẽ góp phần tăng cường đoàn kết, bình đẳng giữa các dân tộc, tạo điều kiện để nâng cao chất lượng cuộc sống cho đồng bào. Đây là hoạt động thiết thực trong phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” và thực hiện cuộc vận động “Xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh”. Đồng thời, đây cũng là hoạt động thiết thực để thực hiện hiệu quả Chỉ thị số 49-CT/TW, ngày 09/12/2015 của Ban Bí thư về “Tăng cường và đổi mới công tác dân vận ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số” và các chủ trương, đường lối, chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước về công tác dân tộc, nhất là với đồng bào dân tộc Mông, góp phần ổn định chính trị, phát triển kinh tế - xã hội và đảm bảo an ninh trật tự trên địa bàn tỉnh.