Triển khai đường lối đổi mới toàn diện đất nước do Đại hội VI Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng, trải qua 6 kỳ Đại hội (từ Đại hội Mặt trận lần thứ III đến Đại hội Mặt trận lần thứ VIII) kết hợp giữa lý luận và thực tiễn kinh nghiệm MTTQ Việt Nam đã không ngừng đổi mới phương thức hoạt động với các chương trình hành động cụ thể theo từng giai đoạn nhằm khắc phục tình trạng hành chính hóa hoạt động công tác Mặt trận đạt được những kết quả quan trọng, cụ thể như:
Thứ nhất, về tập hợp, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân thông qua các tổ chức thành viên của MTTQ. Trải qua 6 kỳ Đại hội, các tổ chức thành viên của MTTQ Việt Nam ngày càng được tăng lên. Từ Đại hội III (1988) có 21 tổ chức thành viên đến Đại hội VIII có 46 tổ chức thành viên. Các tổ chức thành viên cũng có nhiều cố gắng mở rộng phạm vi hoạt động. Sự liên kết hoạt động giữa MTTQ Việt Nam với chính quyền và giữa các thành viên trong Mặt trận đi vào nền nếp, tạo điều kiện để mở rộng và tập hợp đoàn kết các tầng lớp nhân dân. MTTQ các cấp đã chú trọng mở rộng, tập hợp các tổ chức thành viên, nhiều nơi đã đề xuất với cấp ủy đảng, chính quyền giúp đỡ tạo điều kiện cho sự ra đời của một số hội quần chúng nhân dân theo hướng “ích nước lợi nhà, tương thân, tương ái” với hơn 300 hội hoạt động trong phạm vi toàn quốc; hơn 200 hội có phạm vi hoạt động ở tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương và hàng nghìn hội ở các địa phương. Một số thành viên của MTTQ có các hội thành viên như: Liên hiệp các Hội Khoa học - Kỹ thuật Việt Nam, Liên hiệp các Hội Văn học - Nghệ thuật Việt Nam, Liên hiệp các tổ chức hữu nghị Việt Nam... đã tích cực mở rộng các hình thức tập hợp nhằm đáp ứng nhu cầu của một bộ phận nhân dân và nâng cao chất lượng hoạt động.
Thứ hai, về tập hợp, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân thông qua các cuộc vận động, phong trào yêu nước. Thực hiện chủ trương của Đảng tiếp tục hướng mạnh về cơ sở, đa dạng hóa các hoạt động, đi sâu vào nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, góp phần thực hiện các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, MTTQ Việt Nam và các tổ chức thành viên đã bám sát nhiệm vụ xây dựng, bảo vệ đất nước, coi đó là nhiệm vụ trung tâm, ra sức phấn đấu và đã đạt được những kết quả thiết thực, góp phần vào thành tựu chung của đất nước.
Các cuộc vận động, các phong trào do MTTQ và các tổ chức thành viên đứng ra chủ trì đã tăng nhanh về số lượng, mở rộng về quy mô, hình thành phong trào hành động cách mạng của nhiều tầng lớp nhân dân trên nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội. Trong đó cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng cuộc sống mới ở khu dân cư”, một cuộc vận động có ý nghĩa kinh tế, chính trị, xã hội to lớn mang tính toàn dân, toàn diện và toàn quốc, với phương châm dựa vào sức mạnh của toàn dân để giải quyết các vấn đề trong đời sống ở cơ sở; lấy đoàn kết, phát huy sức mạnh nội lực của mọi tổ chức cá nhân, thực hiện dân chủ, công khai ở cơ sở làm động lực, xây dựng cuộc sống tự quản ở cộng động dân cư. Hiện nay, cuộc vận động đã được đổi tên thành “Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh” sau ba năm triển khai thực hiện, bước đầu đã đạt được những kết quả tích cực.
Hưởng ứng sáng kiến của Thủ tướng Chính phủ, ngày 17/10/2000, Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam và Ban vận động “Ngày vì người nghèo” Trung ương đã phát động cuộc vận động “Ngày vì người nghèo” trên phạm vi toàn quốc. Đoàn Chủ tịch có lời kêu gọi đồng bào và chiến sĩ cả nước, các tổ chức trong nước và quốc tế hưởng ứng cuộc vận động và lấy ngày 17/10 hàng năm là ngày “Cả nước vì người nghèo”. Cuộc vận động “Ngày vì người nghèo” được Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam phát động từ ngày 17/10/2002 đã phát triển thường xuyên, liên tục trong nhiều năm qua, có sức lan tỏa mạnh mẽ và đạt kết quả thiết thực góp phần cùng với Đảng và Nhà nước giải quyết có kết quả các vấn đề xóa đói giảm nghèo đem lại niềm vui cho mọi người, niềm tin cho người nghèo. Đồng thời, MTTQ các cấp đã tích cực vận động các tầng lớp nhân dân thực hiện các phong trào “Uống nước nhớ nguồn”, “Đền ơn đáp nghĩa”, đã có hơn 94% số xã, phường được công nhận làm tốt công tác thương binh, liệt sĩ; hầu hết các gia đình chính sách và người có công đều có mức sống từ trung bình trở lên. Cùng với các phong trào, các cuộc vận động do MTTQ đã phát động, các thành viên của MTTQ cũng đã phát động nhiều phong trào thi đua yêu nước gắn liền với nhiệm vụ chính trị của tổ chức mình, phù hợp với điều kiện hoạt động và khả năng của các cá nhân hội viên, đoàn viên, đã thu hút đông đảo nhân dân tích cực tham gia với nhiều hoạt động phong phú, thiết thực, tăng cường sự phối hợp và thống nhất hành động trong hệ thống Mặt trận và các tổ chức thành viên các cấp theo cả “chiều dọc và chiều ngang”.
Vào ngày 18/11 hằng năm, MTTQ các cấp đã tổ chức Ngày hội đại đoàn kết toàn dân tộc ở khu dân cư nhân ngày kỷ niệm thành lập Mặt trận Dân tộc thống nhất. Ngày hội đại đoàn kết toàn dân tộc ở khu dân cư đã thực sự tạo ra được không khí, tâm lý xã hội tích cực, thúc đẩy cho các cuộc vận động khác ở khu dân cư.
Thứ ba, tập hợp, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân thông qua phát huy vai trò người tiêu biểu tham gia MTTQ các cấp. Cá nhân người tiêu biểu là người có uy tín cao, có quan hệ và ảnh hưởng tốt, có sức thuyết phục đối với một giai cấp, một tầng lớp xã hội, một dân tộc, một tôn giáo, một cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài... Thông qua các cá nhân tiêu biểu để tập hợp, vận động các tầng lớp nhân dân mà họ là đại diện góp phần củng cố và mở rộng khối đại đoàn kết toàn dân tộc. Nhận thức rõ vị trí, vai trò của người tiêu biểu, qua các kỳ đại hội MTTQ, số lượng các cá nhân tiêu biểu tham gia Ủy ban MTTQ các cấp ngày một tăng và mở rộng hơn.
Cùng với việc tăng hơn về số lượng và mở rộng hơn về quy mô, Ủy ban MTTQ các cấp đã quan tâm nhiều hơn đến việc lựa chọn, bồi dưỡng và phát huy vai trò của các cá nhân tiêu biểu. Quá trình chuẩn bị nhân sự đại hội của Ủy ban MTTQ các cấp nói chung trong đó có việc giới thiệu lựa chọn cá nhân tiêu biểu nói riêng đã được coi trọng, tổ chức thực hiện công phu, dân chủ, có sự phối hợp chặt chẽ với các cấp ủy đảng, Ủy ban MTTQ các cấp, các tổ chức thành viên, sự giới thiệu của các vị ủy viên Ủy ban khóa đương nhiệm. Các cá nhân tiêu biểu ở mỗi cấp đã cố gắng làm tròn nhiệm vụ của một ủy viên Ủy ban MTTQ cấp mình, mặt khác, Ủy ban MTTQ các cấp cũng đã quan tâm bồi dưỡng và phát huy vai trò của cá nhân tiêu biểu trong việc củng cố, tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân.
Thứ tư, về tập hợp, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân thông qua phát huy quyền làm chủ, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của nhân dân, tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước, tăng cường mối quan hệ giữa nhân dân với Đảng và Nhà nước. MTTQ Việt Nam đã tích cực tham gia xây dựng và chỉnh đốn Đảng, tham gia đóng góp ý kiến với Đảng và Nhà nước trong xây dựng đường lối, chủ trương và chính sách lớn của đất nước. Bằng những hình thức phong phú, đa dạng, Mặt trận đã tham gia đóng góp cho Đảng và Nhà nước nhiều ý kiến quan trọng góp phần vào việc thực hiện có kết quả các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước như: tổ chức lấy ý kiến đóng góp vào các dự thảo văn kiện trình Đại hội Đảng các cấp, tham gia xây dựng các Nghị quyết của Ban Chấp hành Trung ương Đảng, của Bộ Chính trị về các vấn đề về kinh tế - xã hội, về tổ chức, cán bộ, về khối đại đoàn kết dân tộc... phản ánh những ý kiến nguyện vọng chính đáng của các tầng lớp nhân dân qua các kỳ giao ban hàng tháng với Ban Bí thư và triển khai việc tuyên truyền, phổ biến và xây dựng chương trình hành động đưa Nghị quyết của Đảng vào cuộc sống. Nhiều ý kiến của Mặt trận đã được các cơ quan xây dựng pháp luật tiếp thu, bổ sung để các văn bản luật được thông phù hợp với thực tiễn, đáp ứng yêu cầu và nguyện vọng chính đáng của nhân dân.
Đồng thời, MTTQ các cấp đã chủ động phối hợp với ngành tư pháp, Hội Luật gia và các cán bộ pháp luật ở trung ương và ở các địa phương tích cực tuyên truyền, giáo dục pháp luật trong cán bộ và nhân dân, vận động nhân dân sống, làm việc theo Hiến pháp và pháp luật. MTTQ các cấp đã góp phần phát huy dân chủ, nhất là dân chủ ở cơ sở, tham gia xây dựng chính quyền, giám sát và phản biện xã hội. Từ năm 2014 đến nay, Ban Thường trực Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam chủ trì phối hợp với các tổ chức thành viên của Mặt trận xây dựng, ký kết 12 Chương trình phối hợp về giám sát và tổ chức triển khai thực hiện; đã tổ chức hàng chục đoàn giám sát liên ngành với sự tham gia của đại diện các tổ chức thành viên, các cơ quan nhà nước hữu quan. Ủy ban MTTQ Việt Nam ba cấp ở 63 tỉnh, thành phố đã chủ trì tổ chức 107.592 cuộc giám sát.
Thứ năm, Mặt trận các cấp đã tiếp tục đổi mới và củng cố bộ máy tổ chức, đội ngũ cán bộ; đổi mới phương thức hoạt động theo hướng đi sâu xuống cơ sở, đến từng hộ gia đình, từng người dân. Những khởi sắc trong tổ chức và phương thức hoạt động của MTTQ Việt Nam đã làm cho MTTQ ngày một trưởng thành, đóng góp tích cực vào những thành công của công cuộc đổi mới, ngày càng khẳng định vị trí, vai trò của MTTQ Việt Nam trong hệ thống chính trị của nước ta dưới sự lãnh đạo của Đảng.
Qua thực tiễn triển khai thực hiện các chương trình hành động của các Đại hội Mặt trận từ thời kỳ đổi mới đến nay, đã đúc kết những bài học quý về phát huy hiệu quả vai trò của MTTQ Việt Nam trong thực hiện các nhiệm vụ của mình. Đó là: (1) Thống nhất hành động giữa các tổ chức thành viên và phối hợp chặt chẽ với chính quyền cùng cấp. (2) Trực tiếp vận động những cá nhân tiêu biểu đồng thời với việc vận động đông đảo các tầng lớp nhân dân. (3) Đưa công tác Mặt trận đến từng khu dân cư, từng hộ gia đình. (4) Mở rộng Mặt trận vừa bằng tổ chức, vừa bằng phong trào. (5) Kết hợp hoạt động của bộ máy chuyên trách với các hội đồng, các tổ chức tư vấn, giữa cán bộ chuyên trách với lực lượng cố vấn, cộng tác viên. (6) Hướng mạnh về địa bàn dân cư thông qua hoạt động của các ban công tác Mặt trận.
Đánh giá những kết quả đạt được của MTTQ Việt Nam thời gian qua, Ban Bí thư Trung ương Đảng khẳng định trong Chỉ thị số 17-CT/TW, ngày 04/01/2018 về lãnh đạo Đại hội MTTQ Việt Nam các cấp và Đại hội đại biểu toàn quốc Mặt trận Tổ quốc Việt Nam lần thứ IX, nhiệm kỳ 2019 - 2024 là: “MTTQ Việt Nam đã phát huy tốt vai trò, trách nhiệm của mình trong hệ thống chính trị và đời sống xã hội. Nội dung và phương thức hoạt động của Mặt trận có nhiều đổi mới, thể hiện rõ vai trò là tổ chức liên minh chính trị, liên hiệp tự nguyện của tổ chức chính trị, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội, các cá nhân tiêu biểu trong các giai cấp, tầng lớp xã hội, dân tộc, tôn giáo và người Việt Nam định cư ở nước ngoài. Tổ chức thực hiện có hiệu quả các cuộc vận động, các phong trào thi đua yêu nước; phát huy quyền làm chủ của nhân dân trong việc tham gia xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền, giám sát, phản biện xã hội; góp phần củng cố và phát huy sức mạnh khối đại đoàn kết toàn dân tộc”. Tuy nhiên, Chỉ thị cũng đã chỉ ra một số hạn chế, tồn tại là: “Trong một số cấp ủy đảng, chính quyền chưa nhận thức đúng, đủ về vị trí, vai trò của MTTQ Việt Nam. Hoạt động của MTTQ Việt Nam có lúc, có nơi còn dàn trải, có biểu hiện hành chính hóa, hiệu quả chưa cao; kết quả công tác giám sát, phản biện xã hội còn hạn chế”.
Trong thời gian tới, để phát huy những kết quả đạt được, khắc phục những tồn tại, hạn chế được Ban Bí thư nêu ra; đồng thời, để chuẩn bị tổ chức đại hội MTTQ Việt Nam các cấp và Đại hội MTTQ Việt Nam lần thứ IX, MTTQ các cấp cần tiếp tục đổi mới nội dung, phương thức hoạt động, cụ thể như sau:
Một là, quán triệt trong toàn hệ thống chính trị và nhân dân về vị trí, vai trò MTTQ Việt Nam trong thể chế chính trị nước ta. Tuyên truyền, thuyết phục mọi người nâng cao nhận thức về đoàn kết, coi đoàn kết là chiến lược cơ bản, là động lực chủ yếu thúc đẩy sự nghiệp cách mạng trước mắt cũng như lâu dài làm cho người dân Việt Nam dù ở đâu, làm việc gì, miễn là có ích nhất cho đất nước, đều là góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam; tuyên truyền và góp phần làm cho nhân dân các nước trên thế giới thấu hiểu chính sách đối ngoại của Đảng, Nhà nước “Việt Nam muốn làm bạn với tất cả các nước có chế độ chính trị, xã hội khác nhau theo nguyên tắc tôn trọng độc lập chủ quyền, bình đẳng, cùng có lợi”, đẩy nhanh tiến trình hội nhập, làm cho pháp luật của nhà nước và các quan hệ đối ngoại phù hợp với những cam kết song phương và đa phương mà Việt Nam đã ký với các nước và các tổ chức quốc tế; làm cho mọi người, mọi nơi trên thế giới cảm mến đồng tình và sẵn sàng hợp tác với nước ta trong công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước thời kỳ hội nhập quốc tế.
Hai là, động viên các tầng lớp nhân dân tích cực tham gia các cuộc vận động, các phong trào thi đua yêu nước, gắn với tăng trưởng và phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo, thực hiện công bằng, dân chủ và tiến bộ xã hội, nâng cao dân trí, thực hành dân chủ, đảm bảo cho mọi công dân dù ở trong hay ngoài nước đều có quyền và nghĩa vụ đóng góp xây dựng đất nước phồn vinh.
Ba là, thực hiện chức năng giám sát, phản biện của Mặt trận đối với các hoạt động của tổ chức và cá nhân trong bộ máy công quyền chấp hành chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước. Các chính sách liên quan tới lợi ích của cộng đồng, của công dân khi được yêu cầu các tổ chức và cá nhân công khai trả lời thắc mắc của nhân dân phải được giải trình, thảo luận dân chủ để cùng thống nhất nhận thức theo quan điểm lấy dân làm gốc, tạo sự thông suốt từ trên xuống dưới, tránh thiếu nhất quán giữa nói và làm, dưới và trên gây ảnh hưởng làm mất lòng tin của dân với Đảng, với Chính quyền, góp phần khắc phục tình trạng quan liêu, xa dân, mất dân chủ trong các lĩnh vực hoạt động của xã hội.
Bốn là, chủ động tham mưu cho cấp ủy để chuẩn bị nhân sự Ủy ban MTTQ Việt Nam các cấp đảm bảo tiêu chuẩn cán bộ và thực tiễn công tác Mặt trận trong giai đoạn mới; cơ cấu thành phần bảo đảm để Mặt trận thực sự là hình ảnh của khối đại đoàn kết, coi trọng tính thiết thực, tính tiêu biểu và tính đại diện. Nâng cao chất lượng thành phần cá nhân tiêu biểu, đại diện cho các giai cấp, tầng lớp, các dân tộc, tôn giáo và người Việt Nam ở nước ngoài; bảo đảm tỷ lệ phù hợp người ngoài Đảng tham gia Ủy ban MTTQ Việt Nam ở các cấp.
Năm là, kiện toàn bộ máy tổ chức và đội ngũ cán bộ cơ quan chuyên trách Mặt trận các cấp bảo đảm tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả; mở rộng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức, các hội đồng tư vấn, ban tư vấn, cán bộ không chuyên trách, cộng tác viên của MTTQ Việt Nam các cấp.