Trong lòng mỗi người dân Việt Nam, Lễ hội Đền Hùng là thời khắc linh thiêng để chúng ta cảm nhận sâu sắc nhất về tinh thần dân tộc, lòng yêu nước, giá trị đoàn kết mà cha ông ta đã để lại, tinh thần sức mạnh chung cho cả đất nước, giúp dân tộc ta chiến thắng mọi kẻ thù, vượt qua mọi khó khăn. 

Văn hóa người Việt được đặc trưng bởi tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và sự thăng hoa của tín ngưỡng ấy ở tầm quốc gia chính là tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương.

Con Lạc, cháu Hồng trong dịp Giỗ Tổ Hùng Vương

Không phải ngẫu nhiên mà trước khi về tiếp quản Thủ đô, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dừng chân ở Đền Hùng và nói một câu truyền cảm hứng cho cả dân tộc về lòng yêu nước và trách nhiệm với đất nước: “Các Vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước”.

Lời hiệu triệu từ con tim ấy cùng với nghĩa đồng bào được vang lên từ buổi đọc "Tuyên ngôn độc lập" của Bác: “Tôi nói đồng bào nghe rõ không” chính là thông điệp quan trọng để tạo nên tinh thần dân tộc và lòng yêu nước của mỗi người dân đất Việt.

Việc thực hiện hồ sơ tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở tỉnh Phú Thọ là một trong những công việc nặng nề nhưng rất có ý nghĩa. Công nhận giá trị di sản văn hóa thế giới cho tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương có tầm quan trọng trong việc tôn vinh tổ tiên, khẳng định giá trị văn hóa của dân tộc, từ đó củng cố sức mạnh Việt Nam trong thời đại mới.

Tôi còn nhớ rất rõ quyết tâm của lãnh đạo tỉnh Phú Thọ như ông Nguyễn Doãn Khánh, Bí thư Tỉnh ủy, bà Nguyễn Thị Kim Hải lúc đó, rồi ông Hà Kế San sau này, hai Phó Chủ tịch tỉnh, hay trong lần họp Ban Chỉ đạo thực hiện hồ sơ lần thứ 2 ngày 25/1/2011, ông Hoàng Dân Mạc, thời điểm đó là Chủ tịch UBND tỉnh Phú Thọ, nhấn mạnh, việc xây dựng hồ sơ tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là công việc trọng đại; việc làm thể hiện tấm lòng trân trọng với tổ tiên, vì vậy, cần thực hiện một cách thận trọng.

Đã làm là phải chắc thắng, chắc chắn được công nhận. Chính nhờ sự quyết tâm của lãnh đạo tỉnh cùng với các cán bộ của Viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia Việt Nam đã tạo nên thuận lợi cho việc thành công của hồ sơ.

Trong hồ sơ đệ trình UNESCO của chúng ta ghi rõ: “Bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong gia tộc, tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương có từ xa xưa đã trở thành một bản sắc văn hóa của cộng đồng với triết lý “Con người có tổ có tông”. Thờ cúng Hùng Vương có một tầm quan trọng trong tâm thức của người Việt, khẳng định người Việt có chung một thủy tổ, nguồn gốc đó là sợi chỉ đỏ tạo nên truyền thống đoàn kết thương yêu, đùm bọc lẫn nhau.

Thờ cúng Hùng Vương, thờ cúng thủy tổ của dân tộc - đất nước trở thành một biểu tượng văn hóa - tín ngưỡng kết nối giữa quá khứ với hiện tại, có tác dụng vun đắp tình cảm với gia đình, làng xã và đất nước”; nhấn mạnh với nhân dân toàn thế giới về ý nghĩa của tín ngưỡng đặc biệt này đối với dân tộc Việt Nam: “Giỗ Tổ Hùng Vương vào ngày 10 tháng 3 âm lịch hằng năm nhằm giáo dục đạo lý truyền thống biết ơn tổ tiên, trở thành nơi hội tụ tinh thần đưa các thế hệ con cháu về cội nguồn. Trong ngày Giỗ Tổ Hùng Vương và những ngày còn lại trong năm, hàng triệu lượt người hành hương về núi thiêng Nghĩa Lĩnh để tưởng niệm Hùng Vương, nhớ ơn công lao tổ tiên trong dựng nước và giữ nước”.

Đến thời điểm tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương được ghi danh, chưa có bất kỳ một hồ sơ tương tự về tín ngưỡng thờ tổ tiên chung của cả một đất nước được UNESCO lựa chọn đưa vào danh mục di sản của mình.

Vì thế, để nhấn mạnh đến tính riêng có, độc đáo và cũng là để trở thành một ví dụ toàn cầu về tinh thần yêu nước, đoàn kết, hồ sơ của chúng ta đã ghi rõ: “Người Việt coi Hùng Vương là thủy tổ của dân tộc. Thờ cúng Hùng Vương là truyền thống đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” của người Việt, nhưng cũng là truyền thống của nhiều tộc người ở Việt Nam.

Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ được đưa vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại sẽ khiến người dân ở tỉnh Phú Thọ, cả nước Việt Nam cùng cộng đồng quốc tế nhận thức sâu sắc thêm về sức sống của triết lý hướng về cội nguồn trong cuộc sống tinh thần của các cộng đồng địa phương. Việc ghi danh cũng sẽ nâng cao nhận thức về tầm quan trọng thờ cúng Hùng Vương ở cấp độ địa phương, quốc gia và quốc tế ở các làng, xã, không chỉ ngày Giỗ Tổ Hùng Vương ở núi Nghĩa Lĩnh”.

Sau 10 năm được ghi danh, chúng ta nhận thấy rằng, tỉnh Phú Thọ đã phối hợp với các bộ, ban, ngành để thực hiện thành công rất nhiều việc. Cộng đồng đã tiến hành phục hồi những diễn xướng dân gian liên quan đến việc thờ cúng Hùng Vương đã mai một, thất truyền, phục dựng một số không gian thờ cúng Hùng Vương ở một số làng xã với sự hỗ trợ của Nhà nước.

Các nghi thức, diễn xướng dân gian liên quan đến tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở các làng xã trên địa bàn tỉnh Phú Thọ tiếp tục được sưu tầm, nghiên cứu; các văn bia, thần tích, sắc phong, lệnh chỉ liên quan đến tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở các làng đã được sưu tập, phân loại, dịch ra chữ quốc ngữ; hoạt động quảng bá giá trị của tín ngưỡng được thực hiện khá bài bản và thực sự đã phát huy hiệu quả truyền thông...

Tất cả giúp cho chúng ta một niềm tin vững chắc vào việc giữ gìn và phát huy tốt nhất giá trị của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương nói chung, Lễ hội Đền Hùng nói riêng trong đời sống xã hội đương đại và cả tương lai.

Việc UNESCO ghi danh tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở tỉnh Phú Thọ vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại đã khẳng định sự trường tồn, bất diệt, đạo lý nhớ về cội nguồn, hòa hợp dân tộc có từ hàng ngàn năm nay của người Việt, nâng cao ý thức tôn trọng đối với sự đa dạng văn hóa và sự sáng tạo của người Việt.

PGS. TS. Bùi Hoài Sơn 
(Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội)